Stanisław Moniuszko – ojciec polskiej opery narodowej

W środę 27.11.2024 r. studenci wysłuchali wykładu mgr Reginy Gowarzewskiej :
„Stanisław Moniuszko – ojciec polskiej opery narodowej”.

Pani Regina Gowarzewska jest  kierownikiem Biura Koncertowego Filharmonii Śląskiej im. Henryka Mikołaja Góreckiego w Katowicach.

Stanisław Moniuszko nie jest powszechnie znany na świecie, co jest wynikiem wieloletnich zaniedbań. Aktualnie znakomitą promocję naszego kompozytora realizuje Piotr Beczała–tenor liryczny  i Fabio Biondi, włoski skrzypek i dyrygent (założyciel zespołu Europa Galante).

Stanisław Moniuszko herbu Krzywda urodził się 5 maja 1819 r. w Ubielu. Początkowo w kierunku muzycznym kształciła go matka Elżbieta, ojciec Czesław Moniuszko był uczestnikiem kampanii napoleońskiej 1812 roku i utalentowanym rysownikiem.
 W 1827 r. Moniuszko rozpoczął naukę muzyki u organisty w Warszawie, a następnie kontynuował ją w Mińsku, gdzie rodzina przeprowadziła się w 1830 roku. Swoją przyszłą żonę, Aleksandrę Mullerównę poznał podczas pobytów w Wilnie, gdzie towarzyszył swojemu stryjowi. W wieku 17 lat zaręczył się, ale rodzice jego wybranki wyrazili zgodę na ślub dopiero po ukończeniu przez Stanisława studiów.

W 1837 Moniuszko wyjechał do Berlina, aby dalej kształcić się muzycznie; odbywał także praktykę, prowadząc chóry, akompaniując śpiewakom, poznawał także repertuar operowy i symfoniczny.

W sierpniu 1840 r. zawarł w Wilnie ślub z Aleksandrą Müller. W sumie para doczekała się dziesięciorga potomków, troje z dzieci  niestety zmarło w dzieciństwie.

Stanisław Moniuszko jest autorem Śpiewnika domowego – cykl 12 zeszytów z pieśniami na fortepian. Gromadził pieśni od 1840 z zamiarem ich zbiorczego wydania. Pracował wtedy jako organista w kościele św. Jana w Wilnie. Pisał pieśni korzystając z tekstów wybitnych poetów m.in. Władysława Syrokomli. Ponieważ w Wilnie miał kłopoty z cenzurą, w 1842 r. pojechał  do Petersburga w sprawie publikacji pieśni. Powrócił z zezwoleniem cenzury na ich wydanie.
W końcu 1843 ukazał się I Śpiewnik domowy, zrecenzowany przez Józefa Ignacego Kraszewskiego w Tygodniku Petersburskim. Wybór pieśni był olbrzymi i miał ogromne powodzenie u odbiorców. Stanisław Moniuszko rozpisał subskrypcję na ten śpiewnik , co w tym okresie było bardzo rzadkie i dowodziło „zmysłu biznesowego”. Było wiele dodruków, w 1858 został wydany V  Śpiewnik domowy. Następne Śpiewniki wyszły już po śmierci Moniuszki.

   Moniuszko tworzył polskie pieśni narodowe, które miały zająć ważne miejsce w życiu codziennym Polaków, „usuwając na bok importowaną tandetę”. To miały być pieśni do powszedniego śpiewania domowego dla każdego  i odpowiadać różnym nastrojom.

Znane pieśni to m. in.: „Mogiła”, „Serenada”, „Złote sny”, „Znasz-li ten kraj”,”Stary kapral”, „Do Niemna”, „Rozmowa”, „Trzech Budrysów”, „Czaty”, „Dziad i baba”, Prząśniczka”.

Podczas wykładu wysłuchaliśmy pieśni „Dziad i baba” (tekst Józef Ignacy Kraszewski).

     Był sobie dziad i baba,

     bardzo starzy oboje.

     Ona kaszląca i słaba,

    on skurczony we dwoje…

Kolejną  pieśnią  był „Stary kapral” (tłumaczenie tekstu Władysław Syrokomla).

Stary kapral wychowywał młodych żołnierzy, którzy go lubili. Młody porucznik obraził kaprala więc ten go uderzył. Sąd wojskowy skazał go za to na rozstrzelanie.

Kapral mówi do wykonawców wyroku:

     „Naprzód, wiara,

     Iść przytomnie,

     Tylko wara

     Płakać po mnie”…

Następną pieśnią była „Prząśniczka” (do słów Jana Czeczota) w wykonaniu kontratenora Jakuba Orlińskiego.

    U prząśniczki siedzą jak anioł dzieweczki

    Przędą sobie, przędą jedwabne niteczki…

Stanisław Moniuszko najbardziej jest znany ze swoich oper.

„Halka” w wersji dwuaktowej miała premierę w Wilnie w 1848 roku. To był wielki sukces kompozytora pomimo tego, że nie było tam najbardziej znanych obecnie arii.

Wersja czteroaktowa „Halki” miała premierę w Warszawie w 1858 r (w Pradze w 1868).

Wysłuchaliśmy:

– arii Halki z IV aktu w wykonaniu Stanisławy Marciniak Gowarzewskiej – Mamy naszej wykładowczyni.

Halka pomimo opieki Jontka , który ją kocha, popełnia samobójstwo, nie mogąc znieść porzucenia jej przez Janusza.

–  arii Jontka z IV aktu „Szumią jodły na gór szczycie” w wykonaniu Piotra Beczały.

Prapremiera jednoaktowej opery „Flis” (libretto Stanisława Bogusławskiego) miała miejsce
w Warszawie w 1858 roku.
 Treść opery to konflikt pomiędzy flisakiem Frankiem, a przybyłym do wsi miejskim fircykiem Jakubem, którzy starają się o rękę Zosi,  córki zamożnego gospodarza,

Moniuszko zaczął pisać operę Rokiczana (w trzech aktach, która została niedokończona; libretto napisał Józef Korzeniowski).
Akcja opery rozgrywa się w Łobzowie pod Krakowem za panowania Kazimierza Wielkiego. Cenzura nie zgodziła się, aby w operze pojawił się król. Wobec tego Moniuszko odłożył pisanie opery do momentu zmiany decyzji cenzury.

„Hrabina” – opera w trzech aktach skomponowana została przez Moniuszkę do libretta Włodzimierza Wolskiego, weszła na scenę opery warszawskiej w lutym 1860 roku.
Jest to pogodna satyra na część wyższych warstw społeczeństwa polskiego z początku XIX wieku, która bezkrytycznie poddawała się idącej z Paryża modzie i obyczajom.
Moniuszko wprowadził tu po raz pierwszy, cytowane dosłownie melodie polskich pieśni np. Pieśń myśliwską Podczaszyca „Pojedziemy na łów, towarzyszu mój”. O ogromnym powodzeniu opery zadecydował przede wszystkim silnie podkreślony w niej element patriotyczny.

  „Verbum nobile” –  to jednoaktowa opera komiczna do libretta Jana Chęcińskiego.

Prapremiera utworu odbyła się  Nowym 1861 Roku.
Opiekę nad młodym szlachcicem po wypadku roztacza szlachcianka Zuzia z pobliskiego majątku.  Po wielu perypetiach  Michał i Zuzia biorą ślub.

   „Straszny dwór” – opera w czterech aktach do libretta Jana Chęcińskiego. Dzieło charakteryzuje silne zabarwienie patriotyczne. Premiera polska 28 września 1865 przerodziła się w wielką manifestację polityczną. W dziele zaprezentowano idylliczny obraz życia w dworku szlacheckim, oraz ideę obowiązku patriotycznego związanego z postawą odwagi żołnierskiej oraz gotowości do zbrojnego wystąpienia przeciw wrogom ojczyzny. Dwaj bracia, Zbigniew i Stefan, wracają z wojny i składają śluby, że nigdy nie wstąpią w związek małżeński. Dla nich najważniejszym celem jest obrona ojczyzny. W czwartym akcie Miecznik dementuje plotkę, którą rozsiewał Damazy i wyjaśnia skąd wzięła się nazwa „Straszny Dwór”. Jego pradziadek miał 9 córek. Rok w rok każda z nich wychodziła za mąż, sprzątając sprzed nosa najlepszych kawalerów pozostałym pannom w okolicy. Wściekłe matki, ciotki, nie mogące znaleźć dobrych partii dla swoich dziewczyn zaczęły nazywać majątek Strasznym Dworem. Stąd się wzięła plotka, że dwór jest przeklęty. Zbigniew i Stefan proszą o zgodę na małżeństwo z Jadwigą i Hanną. Jest to najlepsza opera Moniuszki.

Po trzech spektaklach dzieło zdjęto z afisza.

Wysłuchaliśmy arii Stefana z III aktu (Aria z Kurantem, Cisza dokoła) w wykonaniu Piotra Beczały.

Następnie wysłuchaliśmy arii Skołuby z III aktu (Ten zegar stary) w wykonaniu Bernarda Ładysza.

„Paria” ostatnia ukończona opera miała premierę w grudniu 1869 w Teatrze Wielkim w Warszawie. Akcja rozgrywa się w Indiach ok. 1500 roku.

Moniuszko komponował również operetki, balety, kantaty, msze, pieśni. Stanisław Moniuszko zmarł na zawał w 1872 roku, zmęczony pracą, stałymi trudnościami materialnymi i niepochlebnymi recenzjami ostatnich dzieł.

Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

Aleksandra Moniuszko z domu Müller zmarła w 1891 roku, dziewiętnaście lat po swoim mężu. W 1908 Warszawskie Towarzystwo Muzyczne ufundowało za kościołem cmentarnym św. Karola Boromeusza nowy grobowiec gdzie przeniesiono trumny ze zwłokami Stanisława i Aleksandry Moniuszków.

Notatkę opracował: Henryk Duda

źródło zdjęcia: https://pl.wikipedia.org/wiki/Stanis%C5%82aw_Moniuszko#/media/Plik:Stanis%C5%82aw_Moniuszko.PNG