W dniu 20 marca 2024 z wykładem pt. „Schowane za maskami, czyli historia zaginięcia Commedii dell’arte” wystąpił  p. Wojciech Pytel.

    Commedia dell’arte – komedia ludowa powstała we Włoszech w połowie XVI wieku, wywodząca się z tradycji antycznego mimu, rzymskiej pantomimy i błazeńskich popisów średniowiecznych wędrownych aktorów posługujących się gestem, ruchem, kostiumami itp.

Podstawowe jej cechy:
– gra aktorska jako profesja
– powtarzalność postaci scenicznych  prowadząca do utrwalenia się pewnych komicznych typów, o charakterystycznym wyglądzie i zachowaniu zwanych maskami
– improwizacja jako technika komediowa
– wprowadzenie kobiet na scenę ( co było najważniejsze).

Commedia dell’arte rozkwitała we Włoszech i odniosła także sukces we Francji. Ta forma teatru ludowego opierała się na grze zespołowej. Aktorzy biorąc sobie za kanwę scenariusz, swobodnie improwizowali, wymyślali teksty stosowne do sytuacji, tworzyli zabawne gagi, zwane wówczas lazzi. Grupy teatralne używały technik pozwalających na omijanie barier językowych i cenzury.

W połowie XVI wieku zaczęto podpisywać  pierwsze kontrakty – aktorstwo stało się zawodem.

Stosowane techniki:
– Canovaccio polegała na improwizowanym opisie scen ale bez słów.
– Grammelot to imitacja języka używanego w teatrze satyrycznym, bełkot ad hoc, który brzmi jak

  język (dźwięki nie miały kluczowych słów) w połączeniu z mimiką.

Carlo Goldoni (1707- 1793), komediopisarz, z zawodu prawnik był autorem około 200 komedii. Przeciwstawił się i odnowił formę schyłkową Commedii dell’arte. Głosił powrót do pełnego literackiego tekstu, do realizmu w przedstawieniu obyczajów, do prostego języka bez wymyślności barokowego stylu. Trwałymi dziełami z jego dorobku pozostało kilkanaście komedii pełnych werwy, życzliwie  spoglądających na człowieka (Wenecja).

Commedia dell’arte –  to kolebka gry ciałem, pantomima niezwykle szeroka i wyrazista oparta na kontrapunktach, izolacji i umiejętnościach akrobatycznych. Na scenę wprowadzono kuglarstwo, do tej pory obecne tylko na festynach i był to ważny element przedstawienia.

Muzyka stała się komponentem całości, a muzycy byli ważni w spektaklu.

Gra była nie tylko do widza ale i przez widza.

Kontakt z publicznością był ciągły. Improwizacja była oparta na żartach sytuacyjnych związanych

z danym miejscem, osobami i wydarzeniami.

Archetypy (maski):

Arlekin (Zanni), maska komiczna, ma wyciągnięty nos, nosi ciężary. Jego archetyp to małpa lub kot. Arlekin to przebiegły głupiec, oszust, sługa-błazen z Bergamo w czarnej masce, ubrany w kostium zszyty z kolorowych trójkątów albo rombów. Jego przyjacielem jest Brighella, a miłością Kolombina.

Kolombina, (maska poważna) usługuje młodym damom, lekka, zalotna, zabawna, zuchwała

 i piękna. Nosi ona wiele kostiumów, od zwykłego stroju pokojówki, aż do fantastycznego białego kostiumu jaki zachował się w pantomimie. Pełni rolę narratora, występuje bez maski. Kocha lub jest kochana przez Arlekina.

Zakochani (Innamorati).

W sztukach wszystko w pewnym sensie kręciło się wokół kochanków. Kochankowie nie noszą masek. Postacie te poruszają się elegancko i płynnie, dążą do perfekcji. Mają tendencję do nadmiernego dramatyzowania wszelkich emocji jakie wyrażają. Zwykle to syn lub córka możnych. Są jak gołębie i łabędzie.

Capitano (Kapitan- maska komiczna).

Kapitan wywodzi swoje pochodzenie ze starożytnych czasów, występuje jako osobistość przyciągająca uwagę. To pyszałek i samochwała, cudzoziemiec, zwykle Hiszpan lub Turek.

W przypadku możliwości bójki okazuje się tchórzem. Odziany jest w strojne szaty, z długim nosem i strasznymi wąsami, budzi przerażenie swoim wyglądem. To kobieciarz, który szuka szczęścia i odpowiedniego momentu podczas swoich wędrówek.

La Signora (Dama).

Jest twardą, piękną i wyrachowaną kusicielką. Nosi bardzo szerokie sukienki i mocny makijaż, używa nadmiernych gestów. Mogłaby być kurtyzaną, ale zazwyczaj udaje jej się dostać do domu starszego mężczyzny (Pantalone), którego zdradza. Głównym celem jest zaspokojenie potrzeb fizycznych. Zwykle spoza miasta i niewiele o niej wiadomo.

Dottore (Balanzone – maska komiczna).

Starzec ten jest pedantem, albo szarlatanem, arogancki, uwielbia rozmawiać i pojawia się jako filozof uczony albo lekarz. Uwielbia jeść i pić, służy za cel  pośmiewiska. Jego kostium to czarny strój profesorski (do kolan) i ciemny płaszcz. Archetyp to świnia z nadwagą   (parodia naukowców).

Pantalone

Z zawodu kupiec wenecki o wysokim statusie. Rogacz, oszukiwany ojciec, stary skąpiec, zawsze stanowi źródło śmiechu podszytego okrucieństwem. Jest wredny dla swoich sług. Jest lubieżnikiem, pożądał Colombiny. Jego czerwony (obecnie czarny ) płaszcz, tureckie pantofle i czerwona czapka stały się tradycyjne. Archetyp – stary indyk.

Magnifico (Król Królów).

Magnifico to najpotężniejsza postać w świecie Comedii dell’Arte. Jest starcem lecz wciąż u władzy i pełen sił. Nigdy nie jest impulsywny, zawsze ma kontrolę, dominuje i wymaga. Otacza go kulista bariera – postacie mają tendencję do więdnięcia w otaczającym go kręgu. Jest jak orzeł – zawsze patrzy w dół.

Lazzi (z włoskiego lazzo, żart lub dowcip) to typowe programy komediowe.

Wykonawcy (zwłaszcza grający Arlekina), mieli tego w swoim repertuarze wiele przykładów i umiejętnie improwizując wplatali je w fabułę kilkudziesięciu różnych scenariuszy komediowych.

Te fizyczne sekwencje mogły być improwizowane lub zaplanowane wcześniej i często były używane do ożywienia publiczności podczas przeciągania sceny lub zadziwienia publiczności.

Czasami lazzi mogło odbywać się w tańcach lub piosenkach przy akompaniamencie instrumentów smyczkowych.

25 lutego cały świat świętuje narodziny komedii dell’arte (Commedia dell’Arte Day).

Jedyna scena w Polsce , oferująca stale spotkania ze sztuką rodem z XVI wieku to Krajowa scena Commedii dell’Arte w Teatrze Praska 52 w Krakowie. Powstała z inicjatywy Teatru Praska 52 i Studio Dono w maju 2016.

Scena Gliwicka 120 w Katowicach zapraszała na ciekawy spektakl Zemsta. Dell’arte – „Teatr Gry

i Ludzie” (adaptacja tekstu Aleksandra Fredry). Każdy kto chciał mógł przypomnieć sobie słynne wersy Cześnika, Papkina czy Rejenta Milczka, zobaczyć oryginalne włoskie maski, a przy tym dobrze się bawić. „Jeśli nie chcesz mojej zguby, do teatru weź mnie luby” – kusiła strona internetowa. Wydarzenie miało miejsce 19.02.2024 r.

Na świecie Commedia dell’Arte jest bardziej popularna niż w Polsce.

Słuchacze UTW z zainteresowaniem wysłuchali wykładu przedstawionego przez p. Wojciecha Pytel. Na szczególne uznanie zasłużyły wstawki aktorskie wykładowcy, ukazujące ruchowo i głosowo zachowanie postaci, które przedstawiał –  nagrodzono je  sowitymi oklaskami.

Notatkę sporządził: Henryk Duda

źródło zdjęcia: https://pl.m.wikipedia.org/wiki/Plik:Commedia_dell%27arte_-_troupe_Gelosi.JPG